Ma yé ma Mbog Basaa , livre ebook

Mbombog Bakang ba Tonjé


MA YE MA MBOG BASAA
Hi ngañgana
Challenges Littéraires Éditions-Mbombog Bakang ba Tonjé

challengeslitteraires.editions@gmail.com
ISBN : 978-2-490414-10 -9

Tous droits réservés. Cette œuvre ne peut être reproduite, de quelque
manière que ce soit, partiellement ou dans sa totalité, sans l’accord écrit
de la maison d’édition, a l’exception d’extraits et citations dans le cadre
d’articles de critique.
Cette œuvre est réservée a tout public.
Dépôt légal : Avril 2020
Ma noň ma bi peh
Li jubul 5
Peh 1 : Ba pam Liaa ni ane i Ngog ni Ki Wom 7
Peh 2 : Say i Mbañ ni Ki Heg ni ma pam map 11
Peh 3  :   Mbog ni Njel ba m’bagla ni Mbañ 16
Peh 4  :   Mbañ a n’ti Mbog ni Ki Ndap Liñgen ni i mam ba n’gwéh  18
Peh 5   :  Njel ni Mbamun ba m’bagla ni Mbog 29
Peh 6   :  Li gwé li Ngo Mbog, nyañ Mode Sop 34
Peh 7   :  MBañ a n’ti Njel ni Ki Nun i gwom ba n’gwéh  37
Peh 8   :  Li bii li Sop Badag bo Ngo Mbog 42
Peh 9  :   Li gwé, gwét ni hand mbog bi Mode Sop 49
Peh 10   :  Ma témb ma bi boma bi Mbog ni li sug li Mode Sop 60
Peh 11  :   Soola ni Ane i Mañal ma Mbañ 71
Peh 12  :   Nkwel u Mañal ma Mbañ ni ba mbombog 78
Peh 13   :  Say li bii i Mañal ma Mbañ ni Ngo Maa 96
Peh 14  :   U, Nwii, mi nson nwap ni mboda yap 100
Peh 15  :   Bi niigana bi Mañal ma Mbañ ni Ngo Maa 111
Li jubul

Hi ngañgana hi MA YE MA MBOG BASAA hi n’lo laa ?
Njebet Tuulag, mañ u man lôg Hééga Bakéñ nyen a bi kééne bi log bi baa hi ngañgana hini.
Nu bi su le Mboui Mboui Joseph, man ndôg Njee Bakéñ.
Nu yônhe i baa le Njigi Maurice, man Yabii.
Njebet Tuulag a bi ti Mboui Mboui kunde i gwélél hio i nson wé, inyu kôhna soso mbôgi ma mélél ma sukulu keñi i loñ felensi.
Nson unu u bi pam i nwi 1967, n’tilga ni hop Mbele to le Mbene, n’koblag ni hop Felensi.
Mboui Mboui a bi o wo le « Mbog Liaa (Le pays de la grotte ou le savoir social du peuple Basaa) » .
Di n’ti mañ mut Njebet Tuulag ni malét nkeñi Mboui Mboui Joseph nu a n’tip bagla ni béh, a koba ba sôgôl sôgôl bé hi lo 28/02/2017 ki yaga ma yéga.
Di n’ti man wéh ma nôgla Otto Gwét bi Gwét nu a néhne béh njel i bana ni añ nson u malét Mboui Mboui ma yéga ma keñi. Di n’sayap le nson wé u tjam ni yidih ni hôlôh li bag li loñ Basaa u kee ndigi ntôñ ni ntôñ.
Ba le bo he m’ban wap bé i niiga loñ, ki nkunde yi a yé n’téédaga munu hi ngañgana hini a bi nene bé nseñ, a hôyba, yag yimil a nimil.
Mu i nson Mboui Mboui nyen di n’yôñôl hi ngañgana hini inyu kônde buluh ni tuluh hio, le ba kobol ni ma hop ma pe ba koblag, ba tôô ni ma njel ma pe ba tôôag, inyu yônôh njômbi yé ni i Njebet Tuulag i hôlôh ni tjam hop, yi ni li ngwéléh bi loñ Basaa.
Béh bon di ño hio le MA YE MA MBOG BASAA inyu le hi niiga lelaa Mbog Basaa i bi yeelana ba sôgôl sôgôl béh.
Ndég ba homa i yé mu le béh bon di n’kobol ni hop mbele, malét nkeñi Mboui Mboui a bi péméh ndigi bo ni hop Felensi inyu le bi bug bi Njebet Tuulag gwo mede bi bi nimil. Di n’kônde bé to héya yom i pe yo ki yo, ha ndugi i kogol ndég i ba homa m’bép key ma tila a bi hôh.
Ndi to hala, i ba le hi hôha hi nene mu, wee i hiéh.
Di gwé bodñem le man Basaa to nu li tén li pe nye nsô nu a kôhna MA YE MA MBOG BASAA, a ga añ bé hi ngañgana hini kiki «nu man kaa ba ba unda sôñ, yom nye a béñgege hi noo» , ndi inyu yi li pigil li Mbog Basaa ni li ngwéléh li man Basaa, ni nôgda, ni nog, le «Mbog Basaa i yé ndip ; i yé yom le « hee u n’yimbe pôg, u je bé juu» ; i m’bad ngéda, ni nihbe, ni sundul nyuu inyu nog yo i nya i n’sômbla. Jon ba n’la bé kena yo bi ndéd bi ndéd kiki hi ngoma kembee li kil, to kiki hi mange mange le bo « yibil », a yibil; « yib », a yib ».
Jon ba n’lama bé tôgbene yo ndi me si bé me i yan yo.
– Mbog ma kwo ma n’yéé
Mbog kwog, Mbog nyodag
Mbog ma kwo tjay di samal
Mbôn i wog, mi nsoñ mi yihga
Mbog i mal bé.

Mbombog Bakang ba Tonjé
Peh 1 : Ba pam Liaa ni ane i Ngog ni Ki Wom

Ba bôg pam Liaa, nsoñgi wap,
Môy map/Môy ma baa bap (Nsoñgi u bon bap)
1 Ngog/Ki Wom (14)
2 Mbog/Ki Ndap (20)
3 Njel/Ki Nun (20)
4 Mbañ/Ki Heg (14)
5 Mban/Ki Nom (20)
6 Ngaa/Ki Nyemb (20)
7 Nsaa/Ki Isi (20)
8 Bias/Ki Ndog 20)
9 Bue/Ki Yi Kii (20)

Ma pam ma bôt bana Liaa, ba ba ba yii ndim. Ndigi Ngog bo nwaa bon ba ba yi jam; jon bo ba sôna ba ba sébél Ngog bo nwaa le Ta ni Ini, inyu le ba ba hoñlag le bon ba bi gwal bo.
Ba nom tjay ndi tjay, ba séblag ndigi Ngog bo nwaa le Ta ni Ini inyu le bo ba sô ba ba jél ndigi homa wada, hala a yé le yag nsañ mbay, hi kel ngélé yada. Hi ngéda ba nog hi kuu kôkôa, i lo le ba m’pam, ba n’koba bi jeg ni ma lép ntôñ ni maog. I mbuh je, ba telep, ba ôm ma boñ i si, ba uwe ma su i si, ba telep ma ké kunda yada, i ba bé bo i nun mbuh, hi mut, i pam li lélél jé.
Hanano, mut pég le Mbañ a tehe bañ i ndoñ li pém ini mut wada a gwé, a huu i mbay, ño u ma yôm nye. Inyu hala nyen a pule ni ma ye ma kel i mbay nsañ mbay le Ngog; a yéga nye ni nyañ mbay le Ki Wom, ndi Ki Wom nye tama nyen a neebe ma yéga mana.
I mbuh ndég ngéda, Ngog a bad nwaa le :
– N
– je nu.
Ki Wom nye :
– Mbañ, nu, mut ngôñ.
To hala Ngog a lim ndigi.
Kel i mal bañ ye, Ki Wom a ke, a lona nlôm li sôô ni nkônô, a jôa nye moo ki Ngog a ngi niñi i nañ yé. Kii Ngog a mal je, ba héya bi sôya.
Ha nyen Ngog a bad Ki Wom le :
– Baa i mut a n’lo hana len a n’témb ni mbuh e ?
Ki Wom a timbhe le :
– Mbañ a nginda téé hana ni ngôñ, ni bodñem yo sô.
Ha nyen Ngog a bad Mbañ le :
– Ki u n’sômbôl é ?
Mbañ a timbhe nye le :
– U wo nsô, me n’ke bé me hi lo; ño u n’yôm me; me n’sômbôl yi : Ta ni Ini, ba gwal bap môl map le bo nje ? Le to mut a bad, me yi timbhe nye.
Ngog a mom nwee, ki Mbañ a nginda téé ha ma yoo ma n’yôl, i ba bé nye i nyingha to sed hi noo hi kôô, ñem wé u ômôg inyu li pém a n’lama ti nsañ ni nyañ, ndi woñi u nééh nye i nya i yé le a la bé to jam.
Kii job li nañ, Ngog a bad nwaa le :
– Mut a n’lo hana a ñ’ke ?
Nwaa a timbhe le :
– Mbañ a ngi téé hana len, ni soso ngôñ, ni bodñem, ni gwéha yo sôna.
Ha nyen Ngog a bad Mbañ le :
– Nje a ñom we hana i meeni ni ma ye ma kel ?
Mbañ nye bo le :
– A Ta, a Ini, to nwaa wem yaga a n’yi bé le me yé nyono; ño wem won u ñom me; jon, ni bodñem yo sôna, me n’lo i bééni le ndigi bé bon ni yé le ni tibil i nya ndoñ kon i.
Ha nyen nsañ a kal nye le :
– Ke sébél bôt bo ba sôna.
Hi mut a ba n’heleg i nog le nsañ mbay a n’sébél bo ba sôna, ndi woñi ni ma nôgla ma nyégha bo i ke. To hala kiki ngéda je i ba ngi kola, hi kuu ki hi ba ngi pod, bo ba sô ba bed yag i sañ mbay.
Ni Mbañ a kal bo le :
– A Ta, di mal lo.
Ngog a sébél Mbog, i mut a ba noñ nye i ma pam ma liaa. A bad nye le :
– Nje a ñom Mbañ i mbay yem ni ma ye ma kel ?
Mbog nye :
– U n’yi le, i ba le Mbañ a n’lo nyono i weni ni ma ye ma kel, wee mut nyen a ñom nye ? Béh to mut a n’yi bé ma lo mé i weni.
Ngog a kônde bad Mbañ le :
– We ki ?
Mbañ nye :
– A Ta, me n’gwéh yi môy ma ba gwal boñ le, i ba le mut a m’bad me, me yi kal nye kiki ngéda ndimbhe i n’lôl i nyo woñ.
– Baa ni nog e ?
Ndi, kom li mut a timbhe bé Ñ to heni. Ba mom nwee.